Ay Arabası: Ay Gezi Taşıtı
Ay’a doğru insanlı yolculuk ardından Ay’a varış ve yüzeye iniş önemli bir başarıydı. Aynı zamanda da Ay’ı keşfetme açısından çok önemli olanaklar sağladı. Ancak Ay üzerinde gezen astronotlar sadece iniş bölgesine yakın belirli bir alanı tanıyabiliyordu. Ancak Ay bundan çok daha fazlasıydı. İniş bölgesinden daha uzak bölgeler peki nasıl keşfedilecekti? Bu sorunun cevabı olarak mühendisler yeni bir buluşa imza attı: Ay Gezi Taşıtı.
Ay taşıtı ya da ay arabası aslında bilimkurgu hikayelerinde bolca karşımıza çıkan bir araçtı. Genellikle tank benzeri tuhaf yapıları ve akıl almayacak tuhaf kimyasal yakıtları vardı. Daha gerçekçi örnekler Harvard Üniversitesi’nin gökbilim alanının bölüm başkanı Fred Whipple ve roketleri geliştiren usta mühendis Wernher von Braun tarafından 1952 yılında ortaya atıldı. Bu araç 10 astronotu taşıyacak büyüklükte, aynı zamanda da yüzeyden örnekleri toplama ve taşımada yardımcı bir taşıttı. Buna rağmen Apollo görevlerinde kullanılacak araba ise çok daha farklı olacaktı.
Apollo görevlerinde kullanılacak taşıtın yapımı için NASA tarafından Boeing ve General Motors firmalarıyla bir anlaşma yapıldı. Aracın adı Ay Gezi Taşıtı olarak belirlenirken, bu taşıtın iki astronotu aynı anda taşıyacak şekilde tasarlanması gerektiği vurgulandı. Taşıtın kullanımın 22 ile 75 saat arasında değişeceği de eklendi. En büyük zorluk taşıtın yapılabilecek en hafif şekilde olmasıydı. Çünkü rokete eklenen her bir ağırlık ek bir yakıt ve yüksek maliyet demekti. 1969 yılında mühendisler ve bilim insanları tarafından firmalarla birlikte araştırma ve tasarım aşamaları başlatıldı. İlk taşıt 1971 yılının Mart ayında hazır hale getirildi. NASA’nın firmalar için verdiği bütçe 19 Milyon dolardı ancak taşıtın üç Apollo görevinde (Apollo 15, 16 ve 17) de kullanılacağı kararlaştırılınca toplam bütçe 38 Milyon dolara yükseldi.
Tasarlanan Ay Gezi Taşıtı, 3 metre uzunluğunda ve yaklaşık 2 metre genişliğindeydi. Boş ağırlığı 210 kg olan taşıt, toplamda 490 kg kadar ağırlık taşıyordu. Taşıt içerisine iki astronot (kıyafetleriyle birlikte ~82 kg) ve araç-gereçlerle birlikte yüzeyden toplanacak taşlar rahatlıkla sığıyordu. Bu taşıtın çalışması için yakıta ihtiyacı vardı. Ancak uzay yolculuklarında patlayıcı ve yanıcı sıvıların hiçbiri istenmiyordu. Bu nedenle mühendisler taşıtın 36 Volt’luk bir pille çalışmasına karar verdi. Bu pille taşıtın her bir tekeri için 0,25 beygir gücü elde edildi. Bu elektrikli motorla ileri ve geri gitme özelliği olan Ay Gezi Taşıtı’nın en yüksek hızı saatte 14 km ölçüldü. Teker genişliği ve taşıtın yapısı 60 cm genişliğindeki yarıkların ve 30 cm yüksekliğindeki taş veya engellerin üzerinden rahatlıkla geçebilecek şekildeydi.
Ay Gezgin Taşıtı’nın belki de en farklı özelliği arabalarda alışık olunan simit direksiyonun olmamasıydı. Taşıtın direksiyonu uçaklardakine benzer T şeklindeydi. Bu direksiyon taşıtın yönlendirilmesini, motorların çalıştırılmasını ve aynı zamanda frenin yapılmasını sağlayan düğme ve minik parçalardan oluşuyordu. Direksiyon ileri doğru itildiğinde taşıt ileri, geriye doğru çekildiğinde de geriye doğru hareket ediyordu. Taşıtın devrilmemesi için içerisine jireskoplar yerleştirildi. Aynı zamanda da kilometre sayacı ve hız göstergesi de direksiyon üzerine eklendi. Güneş’in gölgesine göre yön bulma aracı, haberleşme için bir anten, toplanacak Ay taşlarının yerleştirilmesi için bir çanta ve kameralar da taşıtın üzerinde yer aldı.
Ay Gezi Taşıtı tasarımı ve özellikleri ile neredeyse tam istenildiği gibiydi. Ancak bu taşıt nasıl Ay’a götürülecekti? Bunun için mühendisler taşıtı katlanabilir özellikte tasarladı. Ay modülüne yerleştirilecek biçimde katlanan taşıtın tekerlekleri yukarı bakacak şekilde iç kısma doğru, diğer düz kısmı ise dışarıya bakacak biçimde yerleştirilecekti. Katlanması oldukça kolay olan Ay taşıtını iki astronot rahatlıkla Ay yüzeyinde açıp kurulumunu yapabilecekti. Ancak gerçek uygulamada bazı sorunlar yaşandı. Örneğin düşünülenden daha uzun bir zamanda kurulum gerçekleşebildi; Apollo 15 görevinde James Irwin ve David Scott Ay taşıtını yaklaşık 40 dakikada kullanıma hazır hale getirebildi.
Ay koşulları yeryüzünden oldukça farklıdır. Bu yüzden Ay Gezi Taşıtı, -128 ile 121 oC sıcaklıkları arasında bozulmadan çalışmalıydı. Çok ısınmaması, dolayısıyla elektronikleri iyi korunmalıydı. Bunun için birçok soğutucu ve koruyucu önlem alındı. Ancak bu önlemlere rağmen aşırı ısınma olursa taşıt Ay modülünün gölgesinde biraz bekletilerek (aşırı soğumaması için en fazla 2 saat) soğuması sağlanacak ve ardından tekrar kullanılacaktı. Ay Gezi Taşıtı hızlı giderken sürekli Güneş ışığı alan kavurucu Ay yüzeyinden de korunmalıydı. İnce bir toz yapıda olan Ay yüzeyi, tekerlekleri eritecek ısıya sahip olabiliyordu. Bunun için çamurluklar ve tekerleklerin içi boş kafes biçimde tasarlandı. Yine de Ay yüzeyinde taşıt kullanılırken kimi zaman tekerleklerin içi Ay kumu ile doldu. Astronotların yola devam etmesi için bunların temizlenmesi gerekiyordu. Çünkü bu kumlar aynı zamanda da sıcak olduğundan taşıtın tekerleklerine fazlaca zarar veriyordu.
Ay’ın çekim etkisi Yer’e kıyasla çok daha az olduğundan başka bir sorun daha yaşandı. Ay Gezi Taşıtı’nın kaldırdığı toz her yere uçuşuyordu. Bunu önlemek için çamurluklar takıldı ancak yine de Ay yüzeyinde beklenenden çok daha fazla bu etki görüldü. Taşıt hareket edince Ay modülüne, yakındaki astronota ve hatta sürücü astronota bile bu tozlar savruluyordu. Apollo 17 astronotlarından Harrison Schmitt bu tozlardan dolayı nezle olduğunu bile belirtti. Tozlar kimi zaman sürücünün görüş mesafesini de kısıtlıyordu.
Yaşanan aksaklıklar ve kazalar dışında Ay Gezi Taşıtı Apollo görevlerinde büyük yarar sağladı. Bu taşıt kullanılmadan önce astronotlar Ay iniş alanından ancak 1 km uzaklaşırken, Ay Gezi Taşıtı ile 30 km’ye kadar uzak yerleri keşfetti. Buna ek olarak toplanan Ay taş örneklerinin sayısı taşıtın kullanıldığı görevlerde çok daha fazla oldu. Ay Gezi Taşıtı kullanılan görevlerde 100 kg kadar toplanan örnekler, taşıtsız görevlerde 20 kg kadar oldu.
Astronotlar yeryüzüne dönerken roketlere ağırlık yapmaması için Ay Gezi Taşıt’ını görev sonunda Ay yüzeyinde bıraktı. Ay yüzeyinde bulunan bu taşıtların üzerindeki kameralar sayesinde Ay modüllerinin Ay yüzeyinden kalkış anları da görüntülenebildi. Ay arabası ya da diğer ismiyle Ay Gezi Taşıtı görevini başarıyla gerçekleştirdi. Kullanım ve özellikleri bakımından Ay Gezi Taşıtlarının ileride yapılacak Ay arabaları için de büyük katkı sağlayacağı şüphesiz.
